Θα ξεκινήσω με μια ερώτηση που έκανα σε όλους τους ομιλητές σε αυτήν την εκδήλωση. Ο Αριστείδης Μπαλτάς έχει τη δική του σημαντική παρουσία στην ελληνική αριστερά, στο ελληνικό πανεπιστήμιο και στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες των τελευταίων δεκαετιών στη χώρα μας. Πώς διασταυρώθηκαν οι δρόμοι σας;
Θα έλεγε κανείς ότι η συνάντησή μου με τον Αριστείδη Μπαλτά έγινε αρχικά στη «βιβλιοθήκη». Στις χάρτινες βιβλιοθήκες και φυσικά στις ψηφιακές βιβλιοθήκες της εποχής μας. Τον Μπαλτά τον γνώρισα μέσα από τις όμορφες και εντυπωσιακές σελίδες που έγραψε, τόσο τα πολιτικά του κείμενα όσο και κείμενα φιλοσοφικού στοχασμού, ακόμα κι αν στην περίπτωση του Μπαλτά είναι δύσκολο να χαράξουμε ακριβή όρια. Η περιέργεια και η διεπιστημονικότητα είναι από τα πιο γόνιμα χαρακτηριστικά του. Αυτή η προσέγγιση του Μπαλτά με εντυπωσίασε αμέσως, για το πόσο κοντά ήταν στον τρόπο που κι εγώ βλέπω τον κόσμο. Για τη διαπλοκή θεωρίας και πράξης: μια θεωρία που γίνεται πράξη και μια πράξη που τροφοδοτεί τη θεωρία.
Στην εποχή μας, οι ακαδημαϊκοί δεν ενδιαφέρονται πλέον για τις πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις του ερευνητικού τους έργου, είναι κλειστοί σε πολύ μικρές ερευνητικές θέσεις, ο καθένας με τις δικές του γλώσσες και περιορισμένες βιβλιογραφικές αναφορές. Ένας διανοούμενος που είχα την τύχη να γνωρίσω και να συνεργαστώ μαζί του, ο Luciano Gallino, είχε δώσει ένα τέλειο όνομα σε αυτό το φαινόμενο, το ονόμασε «συγκεκριμένη τεχνο-άγνοια». Σήμερα οι ακαδημίες παράγουν αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως μια τεράστια μη γνώση, χρήσιμη για τον καπιταλισμό αλλά όχι για την κατανόηση του κόσμου, πολύ περισσότερο για την αλλαγή του. Ο Μπαλτάς αντιπροσωπεύει το αντίθετο αυτού του αποσπασματικού παραδείγματος, η ίδια η ζωή του είναι μια γέφυρα μεταξύ ουμανισμού και επιστήμης, μεταξύ θεωρίας και πράξης. Χρειαζόμαστε χιλιάδες σαν τον Μπαλτά, εκατομμύρια... Το να μπορέσω να τον γνωρίσω προσωπικά στην Αθήνα, και όχι μόνο μέσα από τα γραπτά του, ήταν συναίσθημα ανθρώπινο και πνευματικό. Η συμπαντική στοργή και η αγάπη που τον περιβάλλει από φίλους, συναδέλφους, πρώην φοιτητές και κομματικούς συντρόφους είναι μια ακόμη απόδειξη ότι δεν υπήρξε διαχωρισμός μεταξύ αυτού πρέσβευε θεωρητικά ο Αριστείδης Μπαλτάς και αυτού που έκανε πράξη στη ζωή του…
Έχετε μεγάλη εμπειρία στην υπεράσπιση των κοινών. Σε μια εποχή που ο πόλεμος στην Ουκρανία δημιουργεί ένα εφιαλτικό σενάριο για την ενέργεια και η πανδημία έχει αναδείξει τα τεράστια προβλήματα των συστημάτων δημόσιας υγείας, πώς βλέπετε το μέλλον; Είστε αισιόδοξος ότι οι κοινωνίες έχουν συνειδητοποιήσει ότι πρέπει να στραφούν στην προστασία των κοινών αγαθών ή θα γίνουμε μάρτυρες ενός αμετανόητου νεοφιλελευθερισμού που τις επόμενες δεκαετίες θα παίζει με το μέλλον του πλανήτη;
Ο νεοφιλελευθερισμός χρησιμοποιεί κρίσεις για να επιταχύνει την αναδιανομή του πλούτου από τα κάτω προς τα πάνω: μια ανάποδη αναδιανομή από τις λαϊκές τάξεις στους πολύ πλούσιους ανθρώπους. Εδώ στην Ελλάδα το γνωρίζετε πολύ καλά, αφού ο στόχος των πολιτικών λιτότητας δεν ήταν ποτέ η επίλυση της κρίσης αλλά η εκμετάλλευση των ευκαιριών που άνοιξε η κρίση: αποδυνάμωση των κοινωνικών δικαιωμάτων και ιδιωτικοποίηση κοινών, δημόσιων αγαθών και δημόσιων υπηρεσιών. Το νεοφιλελεύθερο σύστημα θεωρεί ακόμη και τους πολέμους και τις πανδημίες ως ευκαιρίες που πρέπει να εκμεταλλευτεί. Απλά σκεφτείτε την ισχυρή βιομηχανία εξοπλισμών ή τα τεράστια κέρδη των φαρμακοβιομηχανιών μόνο και μόνο επειδή τα εμβόλια δεν έχουν θεωρηθεί ως κοινά, παρόλο που είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα δημόσιας έρευνας ή δημοσίων επιδοτήσεων στην ιδιωτική έρευνα. Για να μην αναφερθούμε στην ενέργεια και το τι συμβαίνει μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία: πληρώνουμε για την τεράστια καθυστέρηση στη μετάβαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και παρά την κλιματική κατάρρευση, τα λόμπι των ορυκτών καυσίμων και της πυρηνικής ενέργειας χρησιμοποιούν την κρίση ως ένα τεράστιο βήμα προς τα πίσω από την οικολογική μετάβαση.
Αλλά στην ερώτησή σας απαντώ αισιόδοξα ότι ναι, νομίζω ότι ένα μεγάλο μέρος των κοινωνιών μας έχει καταλάβει, ή τουλάχιστον αντιλαμβάνεται, ότι αυτό το σύστημα είναι άδικο και ο κόσμος είναι άρρωστος. Πολλοί άνθρωποι μπορεί να μην στρατεύονται σε ένα κοινό πρόγραμμα, στην ιδέα της αλλαγής ή σε ένα συγκεκριμένο κόμμα, αλλά συνειδητοποιούν, έστω και ενστικτωδώς, ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά. Κι εμείς, ως αριστερά και (θα έλεγε ο Μπαλτάς, ως κληρονόμοι μιας μακρόχρονης ιστορίας που ξεκινά από τους σκλάβους του Σπάρτακου και τους αγρότες του Thomas Müntzer…) είμαστε πλειοψηφία στην κοινωνία σε πολλά θεμελιώδη ζητήματα. Δίνω μόνο μερικά παραδείγματα: οι κυβερνήσεις και τα κοινοβούλια ψηφίζουν για πολέμους και για αποστολή όπλων, αλλά το 90% του πληθυσμού είναι αντίθετο. Οι κυβερνήσεις και τα κοινοβούλια ψηφίζουν υπέρ της ιδιωτικοποίησης του νερού και των βασικών υπηρεσιών, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού μιλούν για δημόσια διαχείριση. Το ίδιο ισχύει για την υπέρβαση της φτώχειας, την αύξηση του κατώτατου μισθού, τα πολιτικά δικαιώματα κ.λπ., η λίστα θα μπορούσε να είναι μεγάλη. Υπάρχει ένα είδος «σκληρού πυρήνα» αξιών και ζητημάτων στα οποία είμαστε η πλειοψηφία, ένας σκληρός πυρήνας που αντιστέκεται στις επιθέσεις του ιδεολογικού και ηγεμονικού μηχανισμού που χτίστηκε από τον νεοφιλελευθερισμό. Όλα τα θέματα, αν μπορούσαμε να ψηφίσουμε σε λαϊκά δημοψηφίσματα, θα τα κερδίζαμε. Το πρόβλημα για το μέλλον είναι να σκεφτούμε πώς να μετατρέψουμε τις κοινωνικές πλειοψηφίες σε πολιτικές πλειοψηφίες... Επιτρέψτε μου να είμαι σαφής, η λύση σε αυτό δεν είναι καθόλου απλή ! Ζούμε στη μεταδημοκρατία και με τεράστια δύναμη των μέσων ενημέρωσης, τα οποία με τη σειρά τους ελέγχονται από ισχυρές οικονομικές και χρηματοπιστωτικές δυνάμεις. Οι ίδιες οικονομικές και χρηματοπιστωτικές δυνάμεις που αποφασίζουν τα σύνορα και τα όρια του τι είναι δημοκρατικά «αποφασίσιμο» και τι όχι. Επαναλαμβάνω συχνά ότι στην εποχή μας, μέσω δημοκρατικών εκλογών, επιτρέπεται στους πολίτες να αλλάζουν κυβερνήσεις αλλά όχι κυβερνητικές πολιτικές.
Μπορεί η Αριστερά και ευρύτερα οι προοδευτικές δυνάμεις να παίξουν ρόλο σε μια τέτοια στροφή; Και αν ναι σε ποιο επίπεδο; Σε αυτό της διακυβέρνησης, των κοινωνικών κινημάτων, της κοινωνίας των πολιτών;
Η αριστερά πρέπει να παίξει ρόλο σε όλα τα επίπεδα, από τις πλατείες μέχρι την κυβέρνηση. Οι μεγάλες προοδευτικές αλλαγές συμβαίνουν συνήθως όταν παίζουν ισχυρά και ενεργά κοινωνικά κινήματα. Ο ίδιος ο ΣΥΡΙΖΑ είχε μια ισχυρή ώθηση στα χρόνια της μεγάλης ελληνικής κοινωνικής κινητοποίησης, κάτι αντίστοιχο συνέβη στην Ισπανία με το κίνημα 15M-Indignados και τη μετέπειτα επιτυχία των Podemos. Πιστεύω λοιπόν ότι μεγάλο μέρος του μέλλοντός μας εξαρτάται από την ικανότητα της κοινωνίας να κινητοποιηθεί και να πολιτικοποιηθεί, ιδιαίτερα να βρει κοινά μονοπάτια σε μια στιγμή κατακερματισμού: από την ικανότητα σύγκλισης, δημιουργίας κοινωνικών συμμαχιών μεταξύ των κομματιών αυτού που αποκαλώ «η φωτεινή πλευρά» της εποχής μας. Η φωτεινή πλευρά είναι τα κοινωνικά κινήματα, εννοώ, το Fridays For Future και το οικολογικό κίνημα, το ειρηνιστικό κίνημα, το φεμινιστικό κίνημα, το κίνημα των κοινών, τα εργατικά κινήματα, τα κινήματα των ιθαγενών κ.λπ. Και στη φωτεινή πλευρά υπάρχουν επίσης οι πολλές εναλλακτικές πρακτικές: αγροτική γεωργία μικρής κλίμακας, κοινότητες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, κοινοποίηση, οι πολλές πρακτικές «αμοιβαιότητας» και ανασυγκρότησης κοινωνικών δεσμών και κοκ. Και υπάρχουν φυσικά και ιδρύματα όπως το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντάς ή πολιτικά κόμματα όπως ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, το Podemos στην Ισπανία ή το Nupes στη Γαλλία. Κατά τη γνώμη μου, όλες αυτές οι λαμπρές πρακτικές, κοινωνικά κινήματα και πρωτοβουλίες με την ποικιλομορφία τους έχουν κοινό έδαφος και σκοπό: να ξεπεραστεί η καταστροφική εκμετάλλευση των ανθρώπων στη φύση και να ξεπεραστεί η εκμετάλλευση των ανθρώπων από ανθρώπους. Αυτά τα αιτήματα όμως είναι εξαιρετικά κατακερματισμένα. Γι' αυτό είναι προτεραιότητα να βγούμε από τον κατακερματισμό και να βρούμε κοινές εκστρατείες, και αυτός είναι ένας στόχος στον οποίο αφιερώνω τις ενέργειές μου. Κατακερματισμένοι είμαστε αδύναμοι, ενωμένοι είμαστε πολύ πιο δυνατοί. Και δεν πρόκειται απλώς για την οικοδόμηση μιας κοινής ατζέντας των «φωτεινών πλευρών», αλλά για την κατανόηση του πώς να εξοπλιστούμε με μια κοινή αφήγηση και έναν κοινό θεωρητικό μηχανισμό που θα οικοδομήσουμε μαζί.
Υπάρχει ένα άλλο θέμα που συνδέεται με όλα αυτά: η διάσταση της σύγκρουσης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, κεφαλαίου και φύσης, κεφαλαίου και κοινών είναι παγκόσμια. Η υποτίμηση αυτής της υπερεθνικής διάστασης θα αποτεούσε μια σοβαρή αδυναμία για τη φύση, την εργασία και τα κοινά και σίγουρα όχι για το κεφάλαιο. Εν ολίγοις, μου φαίνεται πολύ απίθανο τα αριστερά κόμματα -παραμένοντας κλειστά, στην επικρατούσα δραστηριότητά τους, εντός των εθνικών συνόρων- να καταφέρουν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις μεταδημοκρατικές και οικονομικές δυνάμεις που είναι από τη φύση και τον ορισμό τους «διεθνικές». Με άλλα λόγια, κατά τη γνώμη μου χρειαζόμαστε ένα διεθνές πολιτικό σχέδιο, τουλάχιστον ένα ευρωπαϊκό. Ενώ σήμερα η ευρωπαϊκή πολιτική οικογένεια ΑΡΙΣΤΕΡΑ είναι σημαντική, αλλά (όπως όλες οι άλλες πολιτικές οικογένειες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο...) παραμένει σε μεγάλο βαθμό τυπική και μόνο στα χαρτιά. Η πραγματική διάσταση στην οποία λειτουργούν όλα τα κόμματα της αριστεράς στην ήπειρό μας παραμένει ουσιαστικά η εθνική. Και κατά τη γνώμη μου αυτό συνιστά ένα ισχυρό στοιχείο αδυναμίας.
Μιλώντας για πολιτικές πρακτικές που μπορούν να εμπνεύσουν την αριστερή φιλοσοφία, μπορείτε να μας πείτε ένα παράδειγμα που έχει εμπνεύσει τη δική σας στάση ζωής;
Αν κατάλαβα σωστά την ερώτηση σας, ανάμεσα στα πολλά και εμπνευσμένα παραδείγματα της εποχής μας επιλέγω συμμετοχικές πρακτικές και όλες τις μορφές λαϊκής και συμμετοχικής δημοκρατίας. Είναι πολιτικές πρακτικές χωρίς αποκλεισμούς, βασισμένες σε ομότιμα δίκτυα, οι οποίες βοηθούν στη δημιουργία συνεκτικών πολιτικών κοινοτήτων και συλλογικών έργων στα οποία ο καθένας μπορεί να συνεισφέρει. Είμαι μεταξύ εκείνων που προσπάθησαν να απαντήσουν στην διάβρωση της δημοκρατίας και στη μεταδημοκρατική μετατόπιση δραστηριοποιούμενος μέσα από την άμεση δημοκρατίας. Ένα είδος μπρα ντε φερ, που οδήγησε σε σημαντικές νίκες, ακόμα κι αν στη συνέχεια αποδυναμώθηκε και έσπασε. Κατά την άποψή μου, αυτός είναι ένας γόνιμος (πιθανώς απελευθερωτικός) δρόμος. Παράγει καρπούς γιατί η χρήση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας - όπως τα δημοψηφίσματα ή οι «νόμοι λαϊκής πρωτοβουλίας» - είναι θεμελιώδης για τη διαδικασία που ενεργοποιούν και όχι μόνο για το αποτέλεσμα και την τελική νίκη. Είναι η ίδια η συμμετοχική διαδικασία που είναι θεμελιώδης: σκέφτομαι, για παράδειγμα, τη συμμετοχική συλλογική γραφή από κάτω για έναν «νόμο λαϊκής πρωτοβουλίας» (δεν ξέρω αν έχετε κι εσείς παρόμοια δυνατότητα, στο ελληνικό νομικό Σύστημα). Όπως και να έχει, είναι μια διαδικασία που συνδυάζει και αναγνωρίζει την αξία της γνώσης του καθενός. Αν ενεργοποιήσουμε δημοκρατικές και συμμετοχικές μορφές γύρω από αυτόν τον «σκληρό πυρήνα» αξιών και ζητημάτων στα οποία είμαστε η πλειοψηφία, ρίχνουμε πολύ άμμο στα γρανάζια της μεγαμηχανής και κάνουμε μερικά βήματα μπροστά στον μακροχρόνιο αγώνα για κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη.
Εκτός από τον Αριστείδη Μπαλτά ως φιλόσοφο, οι αναγνώστες μας παρακολουθούν και την πολυετή πολιτική του διαδρομή και τη συμβολή του στο να γίνει ο ΣΥΡΙΖΑ μεγάλο κόμμα της ευρωπαϊκής αριστεράς. Τι να περιμένουμε από την ιταλική αριστερά σε αυτή την πολύ προβληματική πολιτική σκηνή που έχει διαμορφωθεί στη χώρα σας; Βλέπετε παραλληλισμούς με την Ελλάδα;
Η κατάσταση στην Ιταλία είναι προβληματική εδώ και πολύ καιρό, πολύ πριν από την άφιξη της νέας κυβέρνησης υπό την Τζόρτζια Μελόνι. Μια κυβέρνηση που είναι το άθροισμα του γνωστού ευρωπαϊκού «αυτόματου πιλότου» για τα οικονομικά ζητήματα και του τραμπικού «πολιτιστικού πολέμου» για να παρηγορήσει το ακροδεξιό εκλογικό σώμα. Στην Ιταλία, φαίνεται να έχει καθιερωθεί ένα είδος διπολικότητας μεταξύ της ριζοσπαστικής δεξιάς και της φιλελεύθερης τεχνοκρατίας, ένα είδος αιώνιας ψηφοφορίας Μακρόν - Λεπέν. Αυτή η τεχνητή πολιτική διπολικότητα έχει εξαναγκαστεί επίσης μέσω εκλογικών νόμων που έχουν σχεδιαστεί για να περιθωριοποιήσουν όσους βρίσκονται εκτός αυτού του σχήματος προκειμένου να κατευθύνουν τις ψήφους προς δύο πόλους. Το PD (Δημοκρατικό Κόμμα) είναι στην πραγματικότητα η καρδιά του ιταλικού τεχνοκρατικού πολιτικού σχεδίου και σε κάθε εκλογικό γύρο το PD ζητά την ψήφο «για να αναχαιτιστεί ο κίνδυνος της ακροδεξιάς». Στην Ελλάδα, ωστόσο, ο ΣΥΡΙΖΑ παραμένει ένα ισχυρό κόμμα και ένα κόμμα αναφοράς για μια μεγάλη περιοχή της αριστεράς, γεγονός που κάνει την κατάσταση πολύ διαφορετική. Στην Ιταλία, το PD δεν υπέστη ούτε την κατάρρευση του γαλλικού PS, που άνοιξε τον δρόμο για τη Melenchon, ούτε την κατάρρευση του ελληνικού ΠΑΣΟΚ, που βοήθησε στην εκλογική ενίσχυση του ΣΥΡΙΖΑ. Στην Ιταλία, το Δημοκρατικό Κόμμα, ένα είδος κόμματος-κράτους, συνεχίζει να κρατά εκατομμύρια ψήφους στην κοιλιά του, πεπεισμένο ότι ψηφίζει το «λιγότερο κακό» για να ανακόψει τη δεξιά ως απόλυτο κακό. Και μετά υπάρχει το κίνημα M5S- Five Stars (μια ανωμαλία σε αυτό το ουσιαστικά διπολικό μοντέλο), το οποίο εξαρχής συμπεριέλαβε στο πρόγραμμά του ορισμένες θεμελιώδεις απαιτήσεις που έθεσαν τα κοινωνικά κινήματα από την εποχή του Πόρτο Αλέγκρε και του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ, εκμεταλλευόμενο την ανικανότητα της αριστεράς στην Ιταλία να χρησιμοποιήσει το κύμα της Γένοβας 2001 και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ της Φλωρεντίας 2002 για να δώσει ζωή σε ένα χώρο που αναζωογονήθηκε από αυτές τις διαδικασίες. Μετά το M5S τα ανακάτεψε με άλλα στοιχεία που δεν έχουν καμία σχέση με την παράδοση της αριστεράς, για παράδειγμα σκέφτομαι τη διφορούμενη θέση για το μεταναστευτικό. Και πολύ πρόσφατα, στις πολιτικές εκλογές τον περασμένο Σεπτέμβριο, το M5S μετατόπισε για άλλη μια φορά τον προγραμματικό του άξονα αποφασιστικά προς τα αριστερά, κάνοντας ακόμη πιο δύσκολο ένα ενδιαφέρον πολιτικό πείραμα όπως αυτό που επιχείρησε η Unione Popolare, παρόλο που εμπνεύστηκε από πετυχημένα κόμματα. όπως ο ΣΥΡΙΖΑ ή το Nupes. Με λίγα λόγια, κάθε χώρα έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες και επαναλαμβάνω, η έλλειψη ενός κοινού πολιτικού σχεδίου σε ευρωπαϊκή κλίμακα αποδυναμώνει τους πάντες. Πρέπει να σηκώσουμε τα μανίκια!
Ποιος είναι ο Tommaso Fattori
Ο Tommaso Fattori ήταν ένας από τους κύριους διοργανωτές του πρώτου Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ στη Φλωρεντία (στο οποίο συμμετείχαν περισσότεροι από 65.000 εκπρόσωποι από όλη την Ευρώπη και το οποίο ολοκληρώθηκε με μια διαδήλωση ενός εκατομμυρίου ατόμων) και του Klimaform στην Κοπεγχάγη το 2009, της πρώτης παγκόσμιας συνάντησης του κινήματος για τη δικαιοσύνη για το κλίμα, στο COP15 του ΟΗΕ.
Είναι ένας από τους ιδρυτές τόσο του ιταλικού όσο και του ευρωπαϊκού κινήματος για το νερό ως κοινό και ήταν ο εκπρόσωπος του νικηφόρου δημοψηφίσματος του 2011, όπου το 95% των Ιταλών εξέφρασε την υποστήριξή του για τη δημόσια διαχείριση του νερού και τις τοπικές υπηρεσίες γενικού ενδιαφέροντος. Στη συνέχεια ήταν Ευρωπαίος πρεσβευτής της πρώτης Πρωτοβουλίας Ευρωπαίων Πολιτών, η οποία έφτασε με επιτυχία στο τραπέζι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με σχεδόν 2 εκατομμύρια υπογραφές που συγκεντρώθηκαν σε 13 χώρες της ΕΕ υπέρ του νερού ως ανθρώπινου δικαιώματος και κατά της ιδιωτικοποίησής του.
Για πολλά χρόνια ήταν ειδικός-σύμβουλος στο Συμβούλιο της Ευρώπης στο Στρασβούργο, συνεργαζόμενος σε έργα για τα κοινά, τις δημόσιες υπηρεσίες και την καταπολέμηση της φτώχειας.
Ήταν διευθυντής του Transform! στην Ιταλία, «αδελφής οργάνωσης» του Ινστιτούτου Νίκος Πουλατζάς, και υποψήφιος δύο φορές για την προεδρία της Περιφέρειας της Τοσκάνης, υποστηριζόμενος από ένα καινοτόμο πολιτικό πείραμα που συγκέντρωσε κόμματα της ριζοσπαστικής αριστεράς και του χώρου των κοινωνικών κινημάτων. Διετέλεσε αρχηγός της Αριστεράς-Πράσινης Ομάδας στο Κοινοβούλιο της Τοσκάνης μέχρι το 2020, καθώς και πρόεδρος της επιτροπής για τις ευρωπαϊκές πολιτικές και τις διεθνείς υποθέσεις.
Μεταξύ των δημοσιεύσεών του στα αγγλικά: “Natural Commons, Social Justice and Environmental Justice”, στο Trends in Social Cohesion (Council of Europe Press); «From the Water Commons Movement to the Commonification of the Public Realm», στο South Atlantic Quarterly (Duke University Press); ; «Comment les mouvements pour l’eau sont devenus «législateurs»», στο A. Le Strat (ed), «Manifeste pour l’eau publique», Syllepse; «Commons and Commonification of Public Services», στο Trends in Social Cohesion (Council of Europe Press); συν-συγγραφέας του τόμου «Living in Dignity in the XXIst Century. Poverty and Inequalities in Societies of Human Rights: the Paradox of Democracies» (Council of Europe Press).
